Nieuws mijden: een probleem voor de democratie, of een kwestie van mediawijsheid?

Nieuws en de democratie kennen een innige band. Zo worden nieuwsmedia niet enkel de rol toegeschreven van waakhond van de democratie, maar duiden wetenschappers ook vaak op de rol die nieuwsgebruik speelt in het versterken van maatschappelijk engagement bij gebruikers. Als zogenaamd ‘raam op de wereld’, geven nieuwsmedia gebruikers een blik op de actualiteit, en inzichten uit alle hoeken van de wereld. Dat is niet zonder problemen, want wanneer dat raam zich lijkt te sluiten, betekent dat dan ook niet dat gebruikers zich afschermen en wegkeren van de samenleving?

Vanuit die bezorgdheid worden cijfers rond nieuws mijden dan ook met argusogen gevolgd. Uit het Digital News Report van het Reuters Institute for the Study of Journalism, waarvoor imec-SMIT op Nieuwsgebruik.be de Belgische en Vlaamse analyses voor haar rekening neemt, bleek in 2019 dat bijna één derde van de bevraagde gebruikers (32%) aangeeft soms wel eens actief het nieuws te mijden. Een gestage groei sinds 2017, toen die vraag ook aan respondenten werd voorgelegd. De coronapandemie, welke een onvoorziene impact had op het dagelijks leven van gebruikers wereldwijd, leek die groei aan nieuws mijden bovendien in een stroomversnelling te hebben gebracht.

Wanneer gebruikers niet in staat zijn om het informatie- of nieuwslandschap te navigeren, kan nieuwshonger omslaan in verstarring, of nieuwsmijden.

Toch leek aan de vooravond van de pandemie zich vooral een positief relaas te ontplooien voor de journalistiek. Gebruikscijfers van nieuwsmedia zaten merkbaar in de lift. Nieuwsgebruikers grepen massaal naar het nieuws om informatie op te speuren over het virus, en nieuwsfeiten te bediscussiëren via sociale media en messaging apps.  Waar liep het dan mis? Onderzoek beschreef reeds eerder de veranderingen in nieuwsgebruik die tijdens de pandemie plaatsvonden. Wanneer gebruikers zich plots bevinden in onzekere situaties, zoals bijvoorbeeld tijdens een globale pandemie of door quarantainemaatregelen, gaan ze in toenemende mate informatie vergaren om met die onzekerheden om te gaan. Zeker wanneer het gaat om een virus, gaan gebruikers dus naarstig op zoek naar informatie die hen kan helpen om besmetting te voorkomen. Wanneer gebruikers echter niet in staat blijken om het informatielandschap (of het nieuwslandschap) te navigeren, kan die “nieuwshonger” echter omslaan in verstarring, of zelfs nieuwsmijden.

De coronapandemie zorgde enerzijds dat het dagelijks leven van vele mensen tot stilstand kwam, maar bracht nieuwsmedia net in een stroomversnelling. De hartslag van het nieuwslandschap ging de lucht in. Liveblogs schoten als paddenstoelen uit de grond. Die veranderingen hadden een belangrijke impact op de nieuwsrepertoires van gebruikers: het geheel aan nieuwspraktijken die iemand regelmatig gebruikt. Mensen stellen hun nieuwsrepertoire zo samen dat ze doorheen de dag nieuwsverhalen krijgen op het tempo dat bij hun levensstijl past. Wanneer het nieuwsaanbod zelf een versnelling hoger schiet, dan dreigt ook het nieuwsrepertoire van mensen in ‘overdrive’ te gaan door de verhoogde instroom van nieuws. Dit kan ontwrichtend werken voor nieuwsgebruikers, die de pedalen verliezen, met verstarring of zelfs nieuws mijden tot gevolg. 

Is nieuws mijden dan een probleem voor de democratie? Niet noodzakelijk. De ervaringen van nieuwsmijders tijdens de pandemie die we net beschreven, zijn in vele gevallen kortstondige momenten van nieuws mijden, en kan je dus niet gelijkstellen met structurele nieuwsmijders: de gebruikers die zich fundamenteel van het nieuws hebben gekeerd en doorgaans geen nieuws meer raadplegen. Toch zijn die kortstondige vormen van nieuws mijden niet onbelangrijk. Ze werpen een licht op hoe nieuwsgebruikers doorheen het nieuwslandschap navigeren tijdens de pandemie, en hoe nieuws mijden zelfs gezien kan worden als een vorm van mediawijsheid.

Doordat de verhoogde hartslag van het nieuwslandschap hun nieuwsrepertoire in overdrive stuurde, zien we dat gebruikers controle probeerden te herwinnen door strategisch te knippen in hun nieuwsroutines.

Zo toonde onderzoek dat nieuwsgebruikers strategisch nieuws kunnen beginnen mijden om zichzelf te beschermen tegen de negatieve invloed die ze ondervinden van het overaanbod aan nieuws over Corona. Anders gezegd, doordat de verhoogde hartslag van het nieuwslandschap hun nieuwsrepertoire in overdrive stuurde, zien we dat gebruikers controle probeerden te herwinnen door strategisch te knippen in hun nieuwsroutines. Zij het door een pauze te nemen van het nieuws, door toevlucht te zoeken in ‘hersenloze’ content (denk bijvoorbeeld aan de populariteit van Tiger King in 2020), door hun nieuwsrepertoire terug te schroeven tot een kleine selectie aan nieuwspraktijken, of door meer aandacht te besteden aan positief nieuws. Ook in het Digital News Report van 2021 werden verschuivingen in Vlaamse nieuwsrepertoires vastgesteld.

Nieuws mijden wordt dus vooral een uiting van nieuwsgebruikers die waken over hun eigen mentale gezondheid. Gebruikers wezen vaak op een gevoel van informatie overvloed of de negativiteit van het nieuws als belangrijke drijfveren in hun beslissing om het nieuws te mijden. Dat gebruikers er dus voor kiezen om voor een bepaalde periode het nieuws te mijden, hoeft niet meteen nefast te zijn vanuit democratisch oogpunt. Maar de vaststelling dat een deel van de burgers de nood voelt zich bewust af te keren van het nieuws om zichzelf te beschermen brengt wel enkele belangrijke vragen met zich mee wat betreft de rol van de journalistiek als informatieverstrekker in tijden van crisis. Is het niet jammer dat net op momenten waarop media cruciaal zijn om mensen te informeren over belangrijke maatregelen om het virus tegen te gaan of de voordelen van vaccinatie, een groep mensen zich net op verschillende manieren weg keert van het nieuws?

Iedere poging om een ‘vaccin’ te ontwikkelen voor nieuws mijden, moet daarom beginnen bij een ondervraging van het nieuwsaanbod en de presentatie van de berichtgeving.  

Iedere poging om een ‘vaccin’ te ontwikkelen voor nieuws mijden, moet daarom beginnen bij een ondervraging van het nieuwsaanbod en de presentatie van de berichtgeving. Ook de Vlaamse nieuwsmijders die aan ons onderzoek deelnamen, toonden zich kritisch naar de journalistiek tijdens de coronapandemie. Zo weerklonk bij gebruikers vooral de wens om zelf controle over de stroom van nieuws te kunnen bewaren, om te kunnen rekenen op een transparante berichtgeving als tegengif tegen desinformatie, en om meer aandacht te hebben voor opbouwend en positief nieuws in de berichtgeving in tijden van kommer en kwel. Het zijn wensen die journalisten, mediapedagogen en beleidsmakers een idee kunnen geven van wat mensen verwachten van nieuws in tijden van crisis, en die hen kunnen helpen een antwoord te formuleren op de uitdagingen die gepaard gaan met een oververhit nieuwslandschap.

‍